قدیمی‌ترین زبان‌های ایران و قدمت آن‌ها
ایران به‌عنوان یکی از کهن‌ترین مراکز تمدنی جهان، میزبان زبان‌های متعددی بوده است که برخی از آن‌ها ریشه در دوران باستان دارند. زبان‌ها در ایران عمدتاً به خانواده زبان‌های هندواروپایی تعلق دارند، اما زبان‌هایی از خانواده‌های دیگر مانند زبان‌های التصاقی (مانند ترکی) و سامی (مانند عربی) نیز در طول تاریخ وارد این سرزمین شده‌اند. در این متن، به بررسی قدیمی‌ترین زبان‌های شناخته‌شده در ایران و قدمت آن‌ها بر اساس منابع باستان‌شناختی، کتیبه‌ها و متون تاریخی پرداخته می‌شود.
1. زبان عیلامی (حدود ۳۰۰۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد)
یکی از قدیمی‌ترین زبان‌های مستند در ایران، زبان عیلامی است که در جنوب غربی ایران امروزی (مناطقی مانند خوزستان و فارس) توسط تمدن عیلام به کار می‌رفت. عیلامی زبانی منفرد (Isolate) محسوب می‌شود، به این معنا که به هیچ خانواده زبانی شناخته‌شده‌ای مرتبط نیست، اگرچه برخی پژوهشگران احتمال ارتباط آن با زبان‌های دراویدی را مطرح کرده‌اند. اولین شواهد نوشتاری این زبان به حدود ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد که در لوح‌های گلی با خط میخی ثبت شده‌اند. خط عیلامی در ابتدا از خط پروتوعیلامی (نوعی خط تصویری) تکامل یافت و سپس به خط میخی عیلامی تبدیل شد. این زبان تا زمان سقوط عیلام توسط آشوری‌ها (حدود ۶۴۵ پیش از میلاد) و بعدها تحت تأثیر هخامنشیان رو به زوال رفت، اما تأثیرات آن در زبان پارسی باستان قابل بررسی است.
2. زبان پارسی باستان (حدود ۵۲۵ تا ۳۰۰ پیش از میلاد)
پارسی باستان، از شاخه زبان‌های ایرانیِ غربیِ خانواده هندواروپایی، زبان رسمی امپراتوری هخامنشی بود. این زبان از حدود قرن ششم پیش از میلاد در کتیبه‌هایی مانند کتیبه بیستون (نوشته‌شده به سه زبان پارسی باستان، عیلامی و اکدی) مستند شده است. پارسی باستان با خط میخی پارسی (که از خط میخی بین‌النهرینی اقتباس شده بود) نوشته می‌شد و از نظر واژگانی و دستوری به زبان‌های هندوآریایی مانند سانسکریت نزدیک بود. قدمت این زبان به مهاجرت قوم‌های آریایی به فلات ایران (حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد) بازمی‌گردد، اما شکل نوشتاری و استاندارد آن در دوره هخامنشی پدیدار شد. پارسی باستان پس از فروپاشی هخامنشیان به پارسی میانه تکامل یافت.
3. زبان اوستایی (حدود ۱۲۰۰ تا ۶۰۰ پیش از میلاد)
اوستایی، زبان متون مقدس زرتشتیان (اوستا)، از شاخه زبان‌های ایرانیِ شرقیِ خانواده هندواروپایی است. این زبان احتمالاً در مناطق شرقی ایران (مانند سیستان، خراسان و آسیای مرکزی) رواج داشته است. قدمت دقیق اوستایی مشخص نیست، اما زبان‌شناسان معتقدند که متون اولیه آن به حدود ۱۲۰۰ پیش از میلاد بازمی‌گردد، هرچند نسخه‌های مکتوب موجود (مانند گاثاها، سرودهای زرتشت) در دوره‌های بعدی (حدود قرن ششم پیش از میلاد) تدوین شده‌اند. اوستایی با الفبای ویژه‌ای که بعدها از خط پهلوی مشتق شد، نوشته می‌شد و از نظر دستوری و واژگانی با پارسی باستان تفاوت‌هایی دارد. این زبان به‌تدریج با گسترش پارسی میانه و ساسانی منسوخ شد.
4. زبان‌های پیش از آریایی و مهاجرت آریایی‌ها (پیش از ۱۵۰۰ پیش از میلاد)
پیش از ورود آریایی‌ها به فلات ایران، زبان‌هایی در این منطقه رواج داشتند که اطلاعات محدودی از آن‌ها در دست است. تمدن‌هایی مانند جیرفت و شهر سوخته احتمالاً از زبان‌هایی استفاده می‌کردند که به دلیل نبود خط یا اسناد کافی، ناشناخته باقی مانده‌اند. برخی پژوهشگران معتقدند که این زبان‌ها ممکن است با زبان‌های دراویدی یا قفقازی مرتبط بوده باشند. با ورود آریایی‌ها در حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد، زبان‌های هندوایرانی جایگزین زبان‌های بومی شدند، اما تأثیرات احتمالی این زبان‌ها بر واژگان پارسی باستان همچنان مورد مطالعه است.
5. زبان مادی (حدود ۷۰۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد)
زبان مادی، از شاخه ایرانیِ شمال‌غربیِ خانواده هندواروپایی، زبان قوم ماد بود که امپراتوری ماد را در غرب ایران تأسیس کردند. اگرچه هیچ متن مستقیمی از این زبان باقی نمانده، اما از طریق واژگان به‌جامانده در پارسی باستان و اشاره‌های مورخان یونانی مانند هرودوت، وجود آن تأیید شده است. مادی احتمالاً در قرن هشتم پیش از میلاد شکل گرفت و پس از اتحاد مادها و پارسیان در امپراتوری هخامنشی، به‌تدریج با پارسی باستان ادغام شد.
نتیجه‌گیری
قدیمی‌ترین زبان‌های ایران مانند عیلامی، اوستایی، پارسی باستان و مادی، هرکدام بخشی از تاریخ غنی این سرزمین را نمایندگی می‌کنند. عیلامی به‌عنوان یک زبان منفرد و غیرهندواروپایی، قدیمی‌ترین زبان مستند ایران است که تا پیش از ورود آریایی‌ها رواج داشت. اوستایی و پارسی باستان، به‌عنوان زبان‌های آریایی، پایه‌های زبان پارسی امروزی را شکل دادند. مطالعه این زبان‌ها نه‌تنها تاریخ زبانی ایران را روشن می‌کند، بلکه ارتباط فرهنگی و تمدنی این منطقه با دیگر نقاط جهان را نشان می‌دهد. منابع اصلی این اطلاعات شامل کتیبه‌های باستانی، متون اوستا، و پژوهش‌های زبان‌شناسان معاصر مانند دیوید مک‌کنزی و ژیلبر لازار است.
